بررسی مكاتب فقهی اماميه

گروه حوزه‌های علميه: مدير مركز مباحثات فقهی جوادالائمه(ع) با بيان اينكه نمی‌توان نگرش امام(ره) را تنها متأثر از قم دانست و نمی‌شود نجف را در انديشه ايشان اثرگذار ندانست، گفت: امام تلفيقی از دو حوزه آزاد فقهی به وجودآورد و می‌توان ادعا كرد مجدد حيات فقهی مرجعيت شيعه است.

حجت‌الاسلام و المسلمين علی‌اصغر تقوی، مدير مركز مباحثات فقهی جواد الائمه(ع) در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، درباره بررسی مكاتب فقهی اماميه اظهار كرد: اولين مكتب فقهی كه در اسلام شكل‌گرفت در شهر مقدس مدينه منوره بود.

وی افزود: اولين كتاب فقهی در مكتب مدينه به دست مبارك حضرت اميرالمؤمنين(ع) به دست دانش‌آموختگان و پيروان مكتب اسلام رسيد. ضمنا سرآغازی بر اجتهاد و استنباط احكام شرعی را می‌توان در كوفه و مكاتب فقهی بعد از آن جستجو كرد. سرآغاز طرح قواعد و اصول فقهی نيز در اين دوره است. مباحثی همچون استصحاب، برائت، احتياط، تخيير، قاعده يد، قاعده طهارت، اباحه، حليت و امثالهم مباحث مطرح و به روز جامعه بود كه بعد از آن به حوزه فقه راه پيدا كرد.

حجت‌الاسلام تقوی تصريح كرد: اولين اقدامی كه در مكتب فقهی كوفه اتفاق افتاد مسئله كتابت بود كه نوشتن دروس، شكل رسمی به خود گرفت. امام صادق(ع) توصيه فراوان به اين امر می‌كردند، ابابصير از امام صادق(ع) نقل می‌كند كه «قال ابو عبدالله(ع) اكتبوا فانكم لاتهتدوا الا بالكتابة».

مدير مركز مباحثات فقهی جوادالائمه(ع) اظهار كرد: البته لازم به ذكر است كه در زمان امام باقر(ع) به نوعی كتابت وجود داشت، «حسن وشّا» در رابطه با عظمت فقهی مكتب كوفه نقل می‌كند كه من مسجد كوفه را مملو از راويان حديث ديدم به گونه‌ای كه 900 نفر می‌گفتند: «حدثنی جعفر بن محمد» يعنی 900 نفر از شاگردان مكتب فقهی امام(ع) در يك منطقه از شهر كوفه گرد هم آمده بودند و اين خود بيانگر عظمت اين مكتب فقهی است.

تقوی افزود: ابوعباس كوفی كتابی درباره رجال نوشته و نام 4000 هزار نفر از روايان حديث از امام صادق(ع) را بيان كرده. مجموعه فعاليت‌های علمی و فقهی حول محور امام صادق(ع) و اقبال فقها از مكتب فقهی امام صادق(ع)، منصور دوانيقی را بيمناك كرد كه حضرت را به بغداد فرا خواند.

وی اضافه كرد: مكتب فقهی كوفه شايد سرآغاز مسائل اختلافی در فقه باشد. با توجه به پيدايش مسائل جديد و مستحدثه و عدم يافتن جواب از قرآن و عدم روی آوردن به عِدل قرآن؛ يعنی اهل بيت(ع)، بحث قياس و استحسان، سد ذرايع و امثال آنها را بوجود آورد.

مدير مركز مباحثات فقهی جوادالائمه(ع) اذعان كرد: از ويژگی‌های بارز مكتب فقهی كوفه و نجف اشرف رونق بيش از پيش مسائل اصولی و ظهور و بروز شخصيت‌های بزرگ اصولی شيعه است. كتب متعددی كه از فقهای بزرگوار نجف در علم اصول به يادگار مانده از بركات مكتب فقهی نجف اشرف است. البته بحث تفسير و آيات‌الاحكام از ويژگی‌های فقها و دانش‌آموختگان مكتب نجف اشرف به حساب می‌آيد.البته مباحث علمی تفسيری را در مكتب نجف نمی‌توان ناديده گرفت.

وی در بخشی ديگر از سخنانش گفت: در مقطعی از زمان فشار عباسيان بر عالمان دين در سرزمين حجاز و عراق گسترش يافت؛ لذا بر اساس قانون هجرت فقها، شهر قم و ری را برای بسط علم برگزيدند اگرچه ری و قم از زمان ائمه معصوم(ع) مركز نشر دين بود ولی از زمان غيبت كبری قم و ری به اوج قدرت علمی رسيدند.

تقوی به تفاوت مكتب فقهی قم با ديگر مكاتب اشاره كرد و افزود: تفاوت مكتب قم با مكاتب فقهی گذشته مثل مدينه منوره، كوفه، بغداد، حله، جبل عامل و امثال آنها كه هر يك مكتب فقهی خاص خودشان را دارند در اين است كه تنزيل احاديث از حالت شخصی و سليقه‌ای خارج و به صورت مدون در آمد؛ به عنوان نمونه می‌توان به كتاب شريف «الكافی» و «من لايحضره الفقيه» اشاره كرد.

اين پژوهشگر فقه ادامه داد: از ديگر ويژگی‌های مكاتب فقهی قم و ری نشر كتب فقهی «اسئله و اجوبه» فراوانی است كه در نوع خودش بی‌نظير است. كتب فقهی فراوانی در مكتب قم و ری می‌بينيم كه بر اساس نياز زمان و مكان به «اسئله» سوال‌كنندگان پاسخ داده شده و مكتوب در اختيار آيندگان قرار داده شده كه به عنوان شاخص می‌توان به روش و نگرش خاص مقام معظم رهبری اشاره كرد كه ايشان از ابتدای مرجعيت عامه به جهان اسلام و مسلمين و تشيع خصوصا، نزديك به ربع قرن است كه از نوشتن رساله خودداری كرده و به روش «اسئله و اجوبه» رافع نياز خيل كثير مقلدان خويش در جامعه اسلامی هستند.

وی گفت: لازم به ذكر است كه در كتب حديثی در رابطه با شهر قم و بسط علم در آن شهر اشاره شده و در طول تاريخ تشيع قم هماره مركز نشر معارف فقهی بوده است، البته همزمان با اين سه ركن (كوفه، قم، ری) مكاتب فقهی همانند حله، كربلا، اصفهان، شيراز و در صدر آنها نجف اشرف با قدمتی هزار ساله وجود داشته و دارد كه آغازگر آن شيخ طوسی بوده است.

حجت‌الاسلام تقوی ابراز كرد: با ورود امام خمينی(ره) به نجف تحولی شگرف در حوزه قم و نجف به وجود آمد؛ چرا كه نمی‌شود نگرش امام را تنها متأثر از قم دانست و نمی‌توان نجف را در انديشه امام اثرگذار ندانست؛ در نتيجه امام(ره) تلفيقی از دو حوزه آزاد فقهی به وجود آورد و می‌توان ادعا كرد تحولی نو ايجاد شد و امام(ره) را مجدد حيات فقهی مرجعيت شيعه به نوعی دانست كه بعض فتاوای خاص امام گواه اين مطلب است؛ فتاوايی مثل بلد كبيره بودن تهران، ارتباط با اهل تسنن، اقتدا در مسجدالحرام، قتل سلمان رشدی و... .

مدير مركز مباحثات فقهی جوادالائمه(ع) در پايان عنوان كرد: در اين ميان نبايد نقش حوزه علميه به ظاهر كوچكتر و اثرگذار را ناديده گرفت؛ مثلا حوزه علميه كهن و وزين خراسان كه به بركت مضجع شريف امام رضا(ع) از ديرباز خدمات فقهی و اصولی و تبليغی اين حوزه كهن بر كسی پوشيده نيست و اگرچه روش تفسيری و تبليغی در حوزه كهن خراسان رشد و بالندگی بيشتری داشته كه اگر غير اين بود شخصيت‌های علمی در آن رشد نمی‌كرد و اگر نبود هيچ مدركی بر اين مطلب جز مرحوم آخوند خراسانی، صاحب كفايه اين خود گواه بر عظمت حوزه علميه خراسان نيز بود.